HPA-as dysregulatie en DHEA bij chronische stress

Inzicht in ‘bijnieruitputting’ en natuurlijke herstelstrategieën vanuit Functional Medicine

Veel mensen kampen in onze moderne maatschappij met vermoeidheid, stemmingswisselingen, slaapproblemen of hormonale disbalans. Wat vaak onbekend blijft, is dat deze klachten verband kunnen houden met een verstoorde stressrespons. In dit artikel leest u wat de HPA-as is, waarom ‘bijnieruitputting’ een misleidende term kan zijn, en welke rol het hormoon DHEA speelt in energie, stemming en herstel.

Wat is de HPA-as?

De HPA-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as) is het communicatienetwerk tussen de hersenen en de bijnieren. Bij stress geven de hypothalamus en hypofyse signalen af, waaronder het hormoon ACTH (adrenocorticotroop hormoon), dat de bijnieren aanstuurt om onder andere cortisol en DHEA te produceren. Deze hormonen helpen het lichaam omgaan met fysieke, emotionele en biochemische stress.

Bij kortdurende stress werkt dit systeem zelfregulerend. Maar wanneer stress langdurig aanhoudt, kan de afstemming tussen brein en bijnieren ontregeld raken. Het lichaam blijft in een toestand van alertheid, wat uiteindelijk kan leiden tot vermoeidheid, hormonale disbalans en systemische overbelasting.

Verstoorde HPA-as: verhoogd en verlaagd cortisol als uitingen van hetzelfde spectrum

Wanneer het stresssysteem langdurig onder druk staat, raakt de HPA-as vaak uit balans. Daarbij kunnen verschillende patronen ontstaan: bij sommige mensen overheerst een overactieve stressreactie, terwijl bij anderen juist een afvlakking of onderregulatie optreedt. Dit zijn geen afzonderlijke toestanden, maar uitingsvormen op een continuüm van HPA-as-dysfunctie.

Het verloop is niet lineair. Genetische aanleg, stressgeschiedenis, voeding, traumatische ervaringen en leeftijd bepalen mede hoe uw lichaam reageert en zich aanpast.

Verhoogd cortisol – Hyperactieve stressrespons

In veel gevallen is er sprake van verhoogde cortisolspiegels. Het lichaam blijft in de ‘vecht-of-vluchtstand’ staan. Kenmerkende symptomen:

• Gewichtstoename
• Innerlijke onrust/verhoogde alertheid
• Insulineresistentie
• Laaggradige ontstekingen
• Piekeren
• Slaapproblemen
• Spijsverteringsklachten,
• Verhoogde bloeddruk
• Voedselovergevoeligheden

Verlaagd cortisol – Centrale afremming of adaptatie

Wanneer de stressbelasting langdurig aanhoudt, kan het systeem overschakelen naar een meer onderdrukt patroon, waarbij de cortisolproductie daalt. Dit gebeurt niet doordat de bijnieren zijn uitgeput, maar door een remmende regulatie vanuit de hersenen. Dit zien we onder meer bij:

• Auto-immuunziekten
• Burn-out
• Chronische vermoeidheid
• Emotionele overbelasting
• Pijnsyndromen (zoals fibromyalgie, chronische bekkenpijn of post-whiplashklachten ontstaan vaak niet door weefselschade, maar door ontregeling van het zenuwstelsel)
• Postnatale depressie
• PTSS

Belangrijk om te begrijpen: deze toestand is geen intrinsieke bijnierdisfunctie, maar het gevolg van een doelgerichte, regulerende en beschermende actie van het brein. Het lichaam schakelt over op een lager activatieniveau om verdere ontregeling te voorkomen — een intelligente aanpassing die echter gepaard kan gaan met klachten.

→ Let op: klachten zoals vermoeidheid, slaapproblemen, stemmingswisselingen en vertraagde schildklierwerking kunnen in beide uitingen van HPA-as-dysfunctie voorkomen. Het verschil zit niet in de klacht, maar in de onderliggende regulatie en adaptatiemechanismen.

Wat betekent ‘bijnieruitputting’?

De term bijnieruitputting wordt in niet-reguliere kringen soms gebruikt om een toestand van aanhoudende uitputting en hormonale ontregeling te beschrijven. Medisch gezien is deze term onjuist: de bijnieren zijn zelden ‘op’. Wat binnen onder meer Functional Medicine wel erkend wordt, is dat langdurige stress kan leiden tot ontregeling van de HPA-as, met een herkenbaar klachtenbeeld:

• Angst en/of prikkelbaarheid
• Duizeligheid bij opstaan
• Hunkering naar zout of suiker
• Slaapproblemen
• Verminderd libido
• Verminderde vruchtbaarheid
• Vermoeidheid, ook na rust

De klachten ontstaan doorgaans niet door primaire bijnierproblemen, maar door een verstoring in de neuro-endocriene regulatie tussen hypothalamus, hypofyse en bijnieren.

DHEA: de opbouwende tegenhanger van cortisol

Naast cortisol produceren de bijnieren ook DHEA (dehydro-epiandrosteron), een veelzijdig hormoon dat vaak in de schaduw van cortisol blijft, maar van grote betekenis is voor uw veerkracht, herstelvermogen en hormonale balans. DHEA fungeert als een precursorhormoon voor oestrogeen en testosteron, en speelt ook op zichzelf een rol in het immuunsysteem, de hersenfunctie, het energiemetabolisme en het celherstel. Samen met cortisol wordt DHEA gereguleerd via de HPA-as.

Cortisol en DHEA: fysiologische tegenhangers

Hoewel beide hormonen gelijktijdig worden aangemaakt in reactie op stress, vervullen ze tegengestelde functies:

→ Cortisol is gericht op overleving. Het verhoogt de bloedsuikerspiegel, onderdrukt ontstekingsreacties en houdt het lichaam alert.

→ DHEA ondersteunt herstel. Het werkt opbouwend, reguleert het immuunsysteem en draagt bij aan mentale veerkracht en hormonale stabiliteit.

Een gezonde HPA-respons wordt gekenmerkt door een dynamisch evenwicht tussen deze twee hormonen. Bij aanhoudende stress kan deze balans verstoord raken: bij sommigen blijft cortisol verhoogd terwijl DHEA daalt, bij anderen dalen beide. De reactie is afhankelijk van genetische aanleg, leeftijd, voeding, trauma en herstelcapaciteit.

Diagnostiek: DHEA en het stressprofiel in kaart

DHEA wordt meestal gemeten als DHEA-sulfaat (DHEA-S) in bloedonderzoek. Deze waarde weerspiegelt de gemiddelde DHEA-aanmaak over langere tijd. Voor inzicht in dagelijkse schommelingen en de verhouding tot cortisol — bijvoorbeeld bij stressgerelateerde klachten — wordt vaak gebruikgemaakt van gecombineerde speeksel- of urinetesten, zoals de DUTCH-test.

→ Let op: een normale DHEA-S-waarde sluit HPA-dysfunctie niet uit. De juiste interpretatie hangt sterk af van de klinische context: welke klachten er zijn, hoe oud iemand is, of er medicatie wordt gebruikt en in welke fase van ontregeling het lichaam zich bevindt.

Het Adrenal Stress Profile van Genova Diagnostics

Voor wie behoefte heeft aan meer inzicht in het functioneren van de HPA-as over de dag heen, biedt het Adrenal Stress Profile (ASP) van Genova Diagnostics een waardevolle aanvulling. Deze speekseltest meet het cortisol-dagprofiel op vier tijdstippen, samen met DHEA. In tegenstelling tot een momentopname in bloed laat deze test zien hoe het stresssysteem zich gedurende de dag gedraagt — inclusief de piek na het opstaan en het natuurlijke dal richting de avond. Dit is met name relevant bij klachten zoals:

• Hormonale klachten zonder duidelijke afwijkingen in standaardtesten
• Stemmingswisselingen
• Stressgevoeligheid
• Vermoeidheid of energiegebrek zonder duidelijke verklaring
• Verstoorde slaap of dag-nachtritme

De resultaten geven inzicht in het patroon en stadium van HPA-as-dysfunctie en vormen binnen DNA Care een belangrijk instrument voor gepersonaliseerde begeleiding.

→ Belangrijk: afwijkingen in het stressprofiel zijn geen diagnose, maar een functionele aanwijzing. Interpretatie gebeurt altijd in samenhang met het geheel van symptomen, leefstijl en aanvullende diagnostiek.

Herkent u zich in deze klachten?

Klachten die vaak samenhangen met een verstoring van de HPA-as zijn onder andere:

• Buikklachten, een opgeblazen gevoel of eetbuien
• Gevoeligheid voor stress, geluid of prikkels
• Hormonale klachten zoals PMS, een onregelmatige cyclus of een laag libido
• Hunkering naar zout of zoet
• Moeite met inslapen of doorslapen
• Stemmingswisselingen, innerlijke onrust
• Verhoogde vatbaarheid voor infecties of langzaam herstel
• Vermoeidheid, ook na voldoende rust

Dan kan het helpend zijn om te onderzoeken of uw HPA-as uit balans is. Binnen DNA Care brengen we dat zorgvuldig in kaart — met aandacht voor uw verhaal, uw klachten én, indien wenselijk, met geavanceerde diagnostiek zoals de DUTCH-test of het Adrenal Stress Profile van Genova. Samen werken we aan een herstelproces dat rust, energie en veerkracht ondersteunt — met als doel een duurzame terugkeer naar vitaliteit en gezondheid.

U kunt niet genezen vanuit dezelfde staat waarin u uitgeput raakte.
Wanneer uw zenuwstelsel veiligheid ervaart, kan uw lichaam de biologie van herstel activeren.

De DUTCH Complete-test: diep inzicht in uw hormoonhuishouding De taal van het brein: hoe neurotransmitters uw stemming, focus en vitaliteit beïnvloeden